Teoretyczna podbudowa liberalizmu gospodarczego

Państwo powinno także nie przeszkadzać i powstrzymywać się od gospodarczej reglamentacji prawnej, rezygnując z opieki i oddziaływania w drodze przyznawania przywilejów, bowiem gospodarujący obywatel zna lepiej potrzeby rynku, który jest najlepszym regulatorem produkcji i podziału.

Mówiąc inaczej, doktryna liberalizmu zakłada, że porządek gospodarczy powstaje poprzez wolność jednostek na rynku. Przesłankami dla realizacji idei liberalizmu jest przyznanie obywatelom wolności gospodarczej oraz ich równe traktowanie na rynku.

Teoretyczną podbudowę liberalizmu gospodarczego stanowiła klasyczna ekonomia, uznająca za bogactwo narodu trzy czynniki produkcji: pracę, kapitał i ziemię. A. Smith – twórca i główny przedstawiciel klasycznej ekonomii twierdził, że źródłem bogactwa narodu jest praca. Wystąpił z ostrą krytyką merkantylistycznej polityki gospodarczej. Domagał się jak największego ograniczenia aktywności państwowej i pełnej swobody jednostek w działaniu gospodarczym.

Prawem jednostki ludzkiej jest wolność działań gospodarczych, gdyż postępując zgodnie z zasadami interesu osobistego, jednostki same dążą do osiągnięcia jak największych korzyści z tej działalności, co jest zgodne z interesem społecznym. Jedynym regulatorem życia gospodarczego winna być wolna dozwolona konkurencja prywatnych przedsiębiorców, bowiem niewidzialna ręka rynku jest najskuteczniejszym mechanizmem zapewniającym dostosowanie struktury podaży do popytu.

Jego zdaniem władze państwowe powinny ograniczyć się do obrony kraju, zorganizowania wymiaru sprawiedliwości i zagwarantowania sprawiedliwego systemu sądowego oraz wykonywania jedynie takich prac, w których inicjatywa obywateli jest nie wystarczająca (np. w kwestii organizowania robót publicznych, sprawnej komunikacji lub oświaty sprzyjających wolnej grze społeczno-ekonomicznej).

Wolność w strefach życia społecznego według liberalizmu gospodarczego

Przesłanki te stały się prawem pisanym i zostały zagwarantowane w ówczesnych ordynacjach przemysłowych. Tak też postanowiono np. w pruskiej ordynacji przemysłowej z 1845 r. czy w austriackiej ordynacji przemysłowej z 1849 r., przyznających każdemu prawo do wolności gospodarczej realizowanej w sposób równy dla wszystkich. W konsekwencji doktryna liberalizmu zakładała rozdział gospodarki i państwa oraz rezygnację z gospodarczego dobrobytu obywateli, jako podstawowego celu państwa. Tym sposobem działalność gospodarcza stała się wyłącznie sprawą samych zainteresowanych podmiotów, którzy samodzielnie powinni podejmować decyzje, co, jak, dla kogo i kiedy produkować.

Reasumując, doktryna liberalizmu gospodarczego oznaczała dążenie do uzyskania w trzech sferach życia społecznego pełnej wolności:

– a) jednostki ludzkiej, co w praktyce oznaczało walkę o swobodny przepływ wolnej siły roboczej:

– b) działalności gospodarczej, głównie przemysłowej, skąd brała się walka przeciwko przymusowi cechowemu i reglamentacji produkcji oraz

– c) handlowej, czyli swobodnego przepływu towarów wewnątrz i między poszczególnymi państwami.

Państwowe oddziaływanie ograniczało się jedynie do stworzenia prywatnoprawnego porządku umożliwiającego swobodny obrót gospodarczy. Oddziaływanie to występowało wyjątkowo i wyłącznie w tych dziedzinach, w których, wskutek obrotu gospodarczego, powstałoby zagrożenie osobistych dóbr prawnych (życie, zdrowie, własność) osób trzecich lub dóbr powszechnych.

Zadania państwa w tym zakresie stanowiły szczególny obszar prawa porządkowego i dotyczyły policji gospodarczej. W powyższych przypadkach chodziło bowiem o odsunięcie od obywateli bezpośrednich zagrożeń ich bezpieczeństwa i porządku, jak również zagrożenia porządku publicznego. (Szerzej na temat ocen i charakterystyki doktryn gospodarczych zob. J. Ciepielewski, I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski: Historia gospodarcza świata XIX iXX wieku, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1971: A. Sylwestrzak: Historia doktryn politycznych i prawnych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994: H. Ćwikliński: Polityka gospodarcza, Gdańsk 1994: J. Justyński: Historia doktryn polityczno-prawnych, Toruń 1997, a także A. Smith: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1945, t. 1).