Merkantylizm jako doktryna ekonomiczna (lub epoka gospodarcza) powstał w II połowie XVI wieku po wielkich odkryciach geograficznych i rosnącej chęci monarchów do zdobywania kolonii i powiększania własnych terytoriów państwowych. Jego intensywny rozwój wystąpił pod koniec XVII wieku, zaś schyłek w II połowie XVIII wieku. Epokę merkantylizmu charakteryzowano jako okres, w którym każda osoba była ekonomistą dla samej siebie. Merkantylizm optował więc za powiększeniem bogactwa państwa przez zachęcanie do produkcji, zwiększeniem eksportu i ograniczeniem konsumpcji krajowej. Bogactwo państwa opierało się na masowym ubóstwie i niskich płacach w celu zwiększenia konkurencyjności.
Głównym celem merkantylizmu było przede wszystkim osiągnięcie dobrobytu państwa, a nie rozwój gospodarczy jednostki. Przemysł i handel zagraniczny, związane z eksploatacją kolonii przyczyniały się do przyspieszenia procesów gospodarczych, pomnażały narodowe bogactwo i w efekcie wzmacniały siłę państwa.
W myśl tej doktryny miarę bogactwa i miernik potęgi państwa stanowiła ilość kruszców szlachetnych (złota i srebra) zgromadzonych w kraju. Merkantyliści utożsamiali bogactwo społeczne – dochód narodowy z pieniądzem, a wzrost bogactwa jedynie z przypływem (transferem) pieniędzy z zagranicy do kraju. Stąd nacisk na znaczenie handlu międzynarodowego jako środka powiększania bogactwa państwa. Uważali, że produkcja i handel na rynku krajowym nie są źródłem narodowego bogactwa.
W konsekwencji takiego założenia merkantylizm stał się gospodarczym porządkiem państw rządzonych absolutnie i odzwierciedlał silną reglamen- tację procesów gospodarczych przez państwo. Dla realizacji tych celów decydujące znaczenie miało pojawienie się silnej finansowo gospodarki państwa, poprawienie infrastruktury gospodarczej i centralizacja oddziaływania na gospodarkę. Państwa rządzone absolutnie (Anglia, Francja, Rosja) dbając o rozwój rynku wewnętrznego (narodowego) likwidowały cła oraz opłaty wewnętrzne, dbały o rozbudowę i stan dróg, rozwój kopalnictwa metali szlachetnych oraz wprowadzały wysokie cła importowe. Opieką otoczono więc rozwój rodzimej produkcji, nakładając cła ochronne na towary z zewnątrz.