Od roku szkolnego 2001/2002 funkcjonują zewnętrzne sprawdziany i egzaminy. Sprawdzian i egzamin są obowiązkową formą kończenia szkoły. Jeżeli uczeń nie przystąpi do egzaminu (sprawdzianu), ma możliwość zdawania go do końca sierpnia w terminie ustalonym przez okręgową komisję egzaminacyjną. Nieprzystąpienie do sprawdzianu czy egzaminu powoduje powtarzanie klasy. Rozporządzenie MENiS z 7 września 2004 r. reguluje również tryb przeprowadzenia egzaminu maturalnego i egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe.
Sprawdziany i egzaminy przeprowadzają okręgowe komisje egzaminacyjne. Powołane zostały rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 18 lutego 1999 r. w sprawie utworzenia okręgowych komisji egzaminacyjnych oraz określenia ich zasięgu terytorialnego (DzU nr 14, poz. 134, zm. DzU nr 41, poz. 417). Utworzono 8 komisji obejmujących swoim zasięgiem cały kraj, a ich organizację określił statut nadany przez Ministra Edukacji Narodowej. W skład okręgowych komisji egzaminacyjnych wchodzą egzaminatorzy, którzy te sprawdziany i egzaminy przeprowadzają i nadzorują. Wymagania w stosunku do egzaminatorów określiło rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 19 października 1999 r. (DzU nr 93, poz. 1071) oraz z 5 marca 2004 r. (DzU nr 47, poz. 452). Zgodnie z nimi egzaminatorem może być osoba, która:
– posiada kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w szkole, z zakresu której przeprowadzony jest sprawdzian lub egzamin, lub jest nauczycielem akademickim prowadzącym pracę dydaktyczną w dziedzinach związanych z zajęciami edukacyjnymi wchodzącymi w zakres sprawdzianu lub egzaminu,
– ukończyła z wynikiem pozytywnym szkolenie dla kandydatów organizowane przez okręgową komisję egzaminacyjną,
– legitymuje się co najmniej 6-letnią pracą zawodową, w tym 3-letnim stażem pracy dydaktycznej w szkole lub w placówce doskonalenia nauczycieli, w kuratorium lub urzędzie administracji państwowej.